|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
 |
Tekenen met Rood Natuurkrijt (rötelstein, pierre sanguine, red chalk) Corrigeren van krijtlijnen Laatst bijgewerkt: 19 januari 2021  Enkele gereedschappen voor het corrigeren van droge krijtlijnen. V.l.n.r.: een vlerk of wiek, kneedgum, doezelaars en tortillons. Rechts liggen twee dubbele krijthouders met vastgeklemde natuurkrijtstiften. |
NIEUW Op 17 november 2020 is een Nederlandstalige publicatie uitgekomen getiteld " Tekenen met Rood krijt in de tijd van Antoine Watteau ". In deze studie komen diverse aspecten over leven en werken van Watteau aan de orde met het accent op zijn tekentechniek. Watteau's roodkrijt-gebruik wordt aan de hand van diverse praktische en theoretische aandachtspunten onder de loep genomen. Ter gelegenheid van het feit, dat Watteau in 2021 driehonderd jaar geleden is overleden wordt uitgebreid visueel en textueel stilgestaan bij de locaties waar hij heeft geleefd en gewerkt. Vooral de plaats waar hij de laatste maanden van zijn leven heeft doorgebracht wordt onder een vergrootglas gelegd. De digitale versie van deze studie is in PDF-formaat beschikbaar via Google Books. Mocht u een volledig activeerbare digitale PDF-versie (9,85 Mb) willen ontvangen neem dan contact op per email met de auteur (zie mailadres linksboven op deze pagina).
Roodbruin Natuurkrijt is een materiaal dat vooral geschikt is voor ervaren tekenaars.
Krijtlijnen, getrokken met roodbruin natuurkrijt of sanguine krijt, zijn op papier eigenlijk niet te corrigeren.
Het bitumen en zwavel (oude aanname, nieuw onderzoek (RCE, 2019) wijst op zeer fijne kleideeltjes) dat via het krijt op papier is aangebracht is er nauwelijks uit te verwijderen.
Het bitumen, of een substantie bestaande uit zeer fijne kleideeltjes, hecht zich, door zijn vettige karakter, samen met de zwavel(?) bijna onlosmakelijk aan de papiervezel.
Ook de fijne partikels van het roodbruine natuurkrijt spelen daarbij een rol.
Wat hierna volgt zijn dus tips om ongewenste effecten wat af te zwakken.
1587 Giovanni Batista Armenino: Puimsteen en broodkruim als correctiemiddel bij roodkrijt tekening
Giovanni Batista Armenino (Faenza, rond 1530 - ) beveelt puimsteen (Pumice, Pietra Pomice, Bimsstein, Ponce, Puymsteen, dryfsteen) als correctiemiddel voor rotelkrijt tekeningen aan. (1587: De Veri Precetti delta Pittura)
ook Benvenuto Cellini vermeld puimsteen voor dat doel.
In oude italiaanse geschriften wordt op een aantal plaatsen puimsteen als correctiemiddel vermeld naast broodkruim.
In de praktijk laat puimsteen, dat men losjes over het papier heen moet bewegen, bij lichte druk weinig sporen na, zelfs als het puimsteen heel lichtgrijs van kleur is. Dit correctiemiddel levert wel een zeker effect op: krijtlijnen worden eigenlijk licht weggeschuurd. Ook kan men op de gecorrigeeerde plek of door het papier met een dunne puimsteenpoederlaag te bedekken en die daarna af te kloppen nogmaals op een bepaalde plek tekenen omdat het papieroppervlak daar iets is opgeruwd.
Men kan zelf een puimsteen correctiestift maken door met een ijzerzaagje (beugelzaagje) een deel van een puimsteen, zonder teveel luchtblazen, af te zagen en te modelleren tot een kleine cilinder voor gebruik in een stifthouder.
Slijp het te gebruiken stift uiteinde tot een spits afgeronde punt met een velletje schuurpapier.
- Zievoor puimsteensoorten: Paolo Boccone, Museo di fisica e di esperienze variato, e decorato di osservazioni naturali ..., Venetia, MDCXCVII (1697)
- Meder:
".....das mußten Bimsstein (pumice) und Sepiaschale (Os sepiae, Sepiaknochen) durch eine scharfe Rasur entfernen. Armenino empfiehlt diese beiden aus* drücklich für Rötelzeichnungen 1. Auch sie waren schon bei den alten Schreibern im Gebrauche 2. Bimsstein wurde noch im 18. Jahrhundert beim Miniatur« zeichnen auf grundierten Papieren (Tonpapier, papier plätre) verwendet, um falsche Linien oder die Lichter herauszuschaben. Zu diesem Behufe mußte man ihm die Form eines kleinen gespitzten Stiftes geben und feine Qualitäten benützen 3.
en
"Die Ursachen, warum Rötel, ein schon durch Tausende von Jahren bekanntes Späte Ver*erdiges Farbmittel - vielleicht das älteste7 - erst kurz vor 1500 in Italien als wendung. trockener Zeichenstift bei Künstlern in Verwendung trat, mögen mancherlei gewesen sein. Das breite Primaz'eichnen stand erst im Aufstreben, es mangelte der Behelfe, kräftig ins Papier gestrichene mißlungene Linien zu entfernen. Anderseits mag das grelle Rot auf Weiß gegenüber den feingetonten Grundier rungsfarben, der breite Rötelstrich gegenüber den feinen Metallstiftlineamenten."
Zie voor meer informatie het zoeksysteem van de Universiteit van Heidelberg.
1767 Roger de Piles: vers broodkruim als correctiemiddel bij rood krijt tekening
Cette légere esquisse étant faite, & chaque chose se trouvant arrêtée à sa place, on remet le dessein au net, en repassant un crayon plus ferme, comme la pierre noire ou la sanguine, fur le premier trait, que l'on a eu soin, comme nous avons dit, d'affoiblir auparavant & d'effacer presqu'entierement en passant de la mie de pain dessus pour emporter les faux traits de l'esquisse. On observe de faire ce trait plus fort du côté de l'ombre, & de le tenir plus délié du côté d'où vient la lumiere.
".......Als deze voorschets is gemaakt, & ieder onderdeel zich op z'n plaats bevindt, werkt men de tekening uit, door met donkerder krijt, zoals zwart of rood natuurkrijt, over de eerste opzet heen te gaan, ervoor zorgend, zoals gezegd hebbend, verkeerde onderdelen van de schets af te zwakken & bijna geheel te wissen door er met broodkruim overheen te vegen (rollen) om de overtollige lijnen te verwijderen. Denk eraan de uitwerking aan de schaduwkant sterker aan te zetten, & heel dun te houden aan de kant waar het licht vandaan komt......"
(vertaling: Jaap den Hollander)
Een met dunne/ lichte lijnen gemaakte schets wordt ook wel "voorschets" genoemd. In bovenstaande tekst wordt verwezen naar "la mie de pain" (broodkruim) als middel om krijtlijnen te wissen. Het dient dan wel broodkruim zijn zoals dat zich in vers Frans stokbrood bevindt: zacht en zonder toevoegingen. Vers broodkruim is vergelijkbaar met het tegenwoordige kneedgum.
Met een pluk vers broodkruim van stokbrood kunnen ongewenste lijnen worden gewist of opgelicht. Met een sigaarvormig stukje broodkruim kan, om deze lichter te maken, ook over een getekende partij worden gerold.
In 1942 wordt in "Leidraad der Teekenkunst" , bewerkt door ? (auteur/samensteller onbekend) naar Prof. C.P. van Amstel, E. Dubois & G . Harley, kunstschilders, uitgegeven door Maeyens' uitgeverij voor Teekenonderricht in Antwerpen over broodkruim het volgende opgemerkt:
"- Oudbakken huisbrood, in kleine worstjes of bolletjes gerold, of zelfs platgedrukt, vervangt dikwijls de gummi om de teekening te reinigen, het licht uit te halen, enz. enz.
Met ze in een doosje of in een tinnen tabaksdoos opeen te stapelen, kan men ze lang genoeg goedhouden om er verschillende teekeningen mee uit te voeren."
Toelichting JCdH: De tinnen tabaksdoos riep bij mij na lezing direkt het beeld op van de blokvormige metalen bakjes met twee compartimenten, het geheel afsluitbaar met een schuifdeksel zoals die in sommige oude Engelse aquarelkisten uit de periode rond 1830 zitten. Eerst dacht ik dat zulke bakjes alleen voor krijtstiften waren (er passen precies fabrieksmatig vervaardigde krijtstiften in) maar nu (sept. 2015) ben ik de mening toegedaan dat het kleinste compartiment bedoeld is om er één of meer broodkruimprodukten in te bewaren en die zo tegen uitdroging te beschermen.
N.B. :
- Prof. C.P. van Amstel is bekender als Ploos van Amstel (1726-1798) en werd in 1776 "professor" in de teken- en graveerkunst aan de Keurvorstelijke Academie in Düsseldorf. Waarschijnlijk was hij slechts in naam professor.
Hij heeft als 18e eeuwse kunstverzamelaar een groot aantal publicaties en lezingen op zijn naam staan (zie Paul Knolle: Cornelis Ploos van Amstel, pleitbezorger van de Hollandse iconografie, Oud Holland Vol. 98, No. 1 (1984), pp. 43-52)
- E. Dubois, kunstschilder ????? Periode: eind 19e/begin 20e eeuw. Geen publicaties gevonden.
(Op 18 mei 2016 echter wel een afbeelding gevonden van een impressionistisch olieverfschilderij op paneel (34 x 21 cm) van zijn hand, voorstellende een groep staande en zittende figuren op het strand, à la Boudin.)
- George Harley (1791-1871), water-colour painter and drawing-master. Hij is auteur van:
- "First principles of landscape drawing" (4 editions published between 1829 and 1836 in English) , folio formaat, uitgever R. Ackermann,
- "A guide to landscape drawing in pencil and chalk" (12 editions published between 1848 and 1910 in English)
- "First Lessons, or Drawing Book of Landscape". 8vo. London, n.d. (1821?)
Er wordt in het boek "Leidraad der Teekenkunst" dus hoofdzakelijk teruggegrepen op oudere vakliteratuur.
Corrigeren van roodkrijt lijnenContains / containing: red chalk, rood krijttekening, krijttekening, Sanguina, Sanguinas, Sketches, Sketched, Schémas, Croquis, Zeichnungen, Skizzen, dessin, dessiner, Tekening, Schets, Sanguina sobre papel, rood krijt, sanguine chalk, Bergrot, Eisenrot, Rotocker, Rotstein, Rubrica, red chalk drawing, red drawing chalk, crayonnées avec de la sanguine, le crayon rouge, terre rouge, de la pierre d'Italie, sanguine d'Angleterre, la pierre de sanguine, craie rouge, lapis rosso, rode bolus, red bole, terra di Pozzuoli, disegnare, disegni , sanguigna, disegno a sanguigna, sanguine brûlée (reddish-brown chalk), tiza roja, red chalk, gis rojo, sanguine pencil, pierre sanguine, sanguinekrijt, sanguine chalk, sanguine crayon, crayon sanguine, chalk crayon, red crayon, red clay, red chalk sticks, red chalk drawings, sanguine drawings, Red Bole, Bolo Rosso, Terre Bolari, Bolo Color Brunus, Terra Sigillata, Bolo di Boemia, Terra di Lemnos, Bolo Orientale, Argilla Ocrosa, Bolo Armeno, Bolo Armeniacos, Gilders Clay (red bole), lápiz rojo, roodkrijttekening ;
Gebruik in ieder geval geen gewoon rubber vlakgum zoals bij tekenen met potlood wordt gebruikt of je vinger. Beide laten sporen na.
Ook mechanische verwijdering dmv. een scheermesje is af te raden omdat het papieroppervlak daardoor wordt aangetast wat tot ongewilde optische onderbreking van lijnen en vlakken leidt..
Oppervlakkig aangebrachte krijtlijnen kunnen worden gecorrigeerd door:
Deppen met kneedgum Druk met een wat ouder, ingedroogd stuk kneedgum of niet al te vers broodkruim op de te donkere partij. Voorzichtig vegen met kneedgum is ook mogelijk. Kneed het gum in de daartoe gewenste punt-, strook of vlakke vorm. Zorg door het gum goed te kneden dat eerder opgenomen krijtstof niet aan de buitenkant blijft zitten en zo opnieuw voor vlekken zorgt. Te nieuw kneedgum is vaak nog enigzins plakkerig en laat daardoor ongewenste sporen op het papier na.
Kneedgum
In 1770 ontdekte een Britse chemicus Joseph Priestley dat het mogelijk was potloodlijnen te wissen door erover heen te wrijven met een stukje rubber (de ontdekking van het vlakgum). In een catalogus van tekenmaterialen uit 1848 wordt "India Rubber" genoemd als materiaal dat broodkruim (crumb of bread) kan vervangen. Op internet zijn gelukkig enkele antieke doorzoekbare catalogi van fabrikanten van teken- en schildermaterialen te vinden om de speurtocht naar kneedgum tot een goed einde te brengen. In een catalogus uit1879 van Janentzky & Go's Price List, 1125 Chestnut St., Philadelphia. blz. 89 is de volgende aanduiding te vinden: SPONGE RUBBER. For Paper and clove cleaning. Dat is voor het eerst dat "schuimrubber" als materiaal voorkomt om papier schoon te maken. In 1885 wordt vermeld: sponge rubber for cleansing drawings. In 1895 brengt Winsor & Newton's SOFT WHITE INDIA RUBBER. The feature of this Rubber is the softness, it being as soft as sponge rubber. Dat was echter nog geen "kneedbaar rubber" (kneaded eraser of putty rubber) zoals we dat nu kennen. In 1898 brengt de Amerikaanse leverancier van teken- en schildermaterialen:, Frost & Adams Co., 37 Cornhill, Boston, "Kneaded Rubber" van de het Duitse merk Faber op de markt. Vanaf dat moment en misschien wel iets eerder is kneedgum dus verkrijgbaar en kan een tekenaar zonder brood zijn werk doen.
Slaan of kloppen (afslaan of afkloppen) (=wegslaan van krijtpoeder van een papieroppervlak zonder te vegen) met een vlerk op de af te zwakken lijn of het op te lichten vlak. Houd de vlerk bij het dikste (vaak van zegellak voorziene) deel in je hand vlak boven het betekende deel van het vel papier. Houdt de vleugel boven het papiergedeelte waar de te verwijderen lijn of baan loopt. Buig de vleugeltip iets omhoog met je andere hand en laat de vleugeltip dan los en met een tik neerkomen op het papier. De krijtlaag wordt dan eigenlijk uit het papier geklopt. Herhaal zit zonodig meerdere keren.
Luchtig vegen met een papieren zakdoekje. Het krijtpoeder wordt over een groter oppervlak verspreid waardoor de concentratie plaatselijk afneemt. Lijnen die met rötelkrijt zijn getrokken zijn zeer moeilijk te corrigeren doordat de korrelgrootte van de krijtdeeltjes (rode oker, hematiet) uiterst fijn is. Hooguit is (ver)vegen een optie.
Bovenaan is een omwikkelde doezelaar van nappaleer te zien, daaronder één van vilt.
Links-onder zijn twee tortillons en rechts-onder is een stuk kneedgum zicthbaar.
(Ver)doezelen met een doezelaar of bestaande uit een strak opgerold vel viltpapier of nappaleer dat aan de uiteinden afgeslepen is en massief van binnen ("estompe") of met een hol, strak opgedraaid papieren rolletje ("tortillon") dat aan één kant open is en aan de andere kant uitloopt in een punt. Er blijft wel een spoor van een gedoezelde lijn te zien. Bij gearceerde vlakken kan doezelen voor een achtergrondtoon zorgen die het mogelijk maakt om weer opnieuw een vlak te arceren. Ook een zachte (make-up) kwast kan goede diensten bewijzen. In een paletkistje (duimkistje/ stumping palette box 19e/ 20e eeuw) is de binnenkant van het deksel binnenin voorzien van een vel opgeplakt zeemleer om los krijt- of houtskoolpoeder van doezelaars op te nemen. Echt schoon wordt de doezelaar door deze handeling niet. Hooguit geeft de poederlaag minder af. Een doezelaar kan schoongemaakt worden door deze voorzichtig een aantal keren over een velletje schoon schuurpapier te halen. De bovenste (viltpapier- of nappaleer) laag wordt dan mechanisch verwijderd de estompe is voor grotere vlakken dan de tortillon.
Een tortillon is gemakkelijk zelf te maken. Neem een rechthoekige strook niet glad maar wel dun papier (bijv. 85 grs.) van ongeveer 4 cm. breed en 15 à 20 cm. lang en wikkel de strook strak op om een naald of heel dun ijzerdraadje tot een kokertje. Laat de strook geleidelijk aan iets weglopen van het puntige uiteinde bij het opwikkelen. Verwijder de naald als alle slagen zijn uitgevoerd. Knip de kegel af op de plek waar de strook boven de kegelbodem uitsteekt. Zet zonodig de het laatste stukje strook vast met wat boekbinderslijm of andere lijm die snel droogt en goed hecht. Knip de kegelvoet op drie zijden in en druk/ klap de zijkanten naar binnen. Herhaal dat eventueel nog een keer door tegen de kegelrand te drukken. De tortillon is nu klaar voor gebruik. Gebruik de tortillon slechts voor één bepaalde kleur krijt. Bij een strak opgewikkelde en juist ingedrukt uiteinde is lijmen overbodig. De punt vande tortillon mag niet gelijmd worden want dan is de punt niet zacht genoeg.
In het boekje "Leidraad der Teekenkunst" (zie eerder hiervoor) komen we op blz. 56 de volgende tekst tegen:
"TEEKENEN MET DEN DOEZELAAR.
Het teekenen met den doezelaar is geschikt voor de ernstige studies. 't Is, na de houtskool, de vorm die het dichtst de natuur benadert. Dank aan hem versmelt en verbindt zich alles tot volmaakte overeenstemming; de arbeid van het werktuig verdwijnt in de breede vormgeving, vol fijnheid, tegelijkertijd lenig en vast. De vinger is de doezelaar bij uitstek; 't zij om belangrijke tinten uit te spreiden, 't zij om de groote massa's te verzachten en te versmelten. Ook de luchten worden volmaakt verdoezeld met den vinger. Het is dezelfde werkwijze als die gebruikt wordt om de verschillende poeders van het pastel toe te passen. De doezelaar uit grijs papier is te verkiezen boven den lederen. Welke ook de bekoring van den doezelaar zij, moeten de leerlingen die nog niet veel geteekend hebben vermijden er zich van te bedienen, op straf van aan hun potlood de vastheid van trek te doen verliezen die tenslotte de onontbeerlijke voorwaarde van alle teekenen is.
Gebruik.
Na de schets begint men met de luchten en achtergronden te verdoezelen, daarna komt men trapsgewijze van de tweede naar de eerste plans terug, met zorg vormgevend aan de schaduwen en de onderdelen vereenvoudigend. Zoals men ziet is de doezelaar een soort penseel, dat zich van het zwart en zelfs van het potlood bedient als van een kleur die hij met onderkenning uitspreidt.
Verdoezelen met de saus.
Zijn saus toebereid hebbend door op een vierkant uit sterk papier de benoodigde hoeveelheid potloodstaaf te verpulveren, zal de kunstenaar op zijn blad, met houtskool, de omtrekken aanduiden van de schaduwen van zijn onderwerp, waaroip hij vervolgens zal terugkomen met potlood, maar derwijze dat het spoor er licht van uitgewischt kan worden. Daarna, gewapend met doezelaar en tortillon, waarvan hij zich als penseel bedient, bestrijkt hij ze min of meer met saus, volgens dat hij meer of min donker wil werken; dan voert hij met den eersten de halve tinten en schaduwen uit; de tweede verdeelt en versmelt de kleuren."
Camouflage met wit of okerkleurig krijt
Een andere manier van corrigeren is gebruik te maken van droog wit krijt, eventueel met wat okerkleurig krijt (e.e.a. afhankelijk van de ondergrondkleur), om oude lijnsporen te camoufleren. Houd er wel rekening mee dat bij fixeren de onderliggende rode lijnen, door het witte krijt heen, weer te voorschijn komen.
Correctie met behulp van een schoon ("schoongegumd") nylongum
Afhankelijk van de lijming van het gebruikte tekenpapier is het soms mogelijk met de rand van een stuk nylongum en met gebruikmaking van flinke druk een lijn uit het papier te gummen.
Roodkrijtlijnen corrigeren op een 'getinte' ondergrond (bijv. door een krijtpoederlaag die ingeveegd is in het blad papier met een zachte kwast) is praktisch onmogelijk omdat dan ook de grondering wordt aangetast.
"Volgelopen" partijen opwerken
Soms is het onmogelijk om van een getekende partij het contrast verder op te werken. De poriën van het papier zijn dichtgelopen en het papier neemt geen krijtpoeder meer op. Een in de praktijk uitgeteste oplossing is het strooien van fijn puimsteenpoeder op de betreffende plek op het vel papier. Laat de te groffe korreltjes puimsteenpoeder er afrollen door het blad schuin te houden. Teken daarna met het krijt opnieuw op de dichtgelopen partij. Het papieroppervlak wordt tijdens het tekenen door het poeder dat onder de krijtstiftpunt zit "opengemaakt" en het krijt pakt weer.
Hierdoor kan de toonschaal nog iets verder worden opgerekt.
Waskrijtlijnen oplichten door te strijken met een warme strijkbout
Lijnen in tekeningen gemaakt met sanguine waskrijt zijn niet meer corrigeerbaar. Hooguit lichter te maken door ze met een doekje en een hete strijbout 'af te nemen'.
Reacties en aanvullingen op bovenstaande onderzoeksresultaten of tips voor verder onderzoek zijn van harte welkom. Stuur een e-mailberichtje naar:
